کتاب «فقه عمران شهری»: رویکردی نوین در شهرسازی اسلامی
عباس خسروانی پژوهشگر مدیریت شهری
طی نیم قرن اخیر کشور ما شاهد تجربه رشد شتابان شهرنشینی و همپای آن رشد روزافزون مسائل شهری است.فاصله گرفتن از اندیشه های دینی و سنتی در شهرسازی باعث شکل گیری شهرهائی بیگانه با روح اسلامی ایرانی شهروندان ما شده است.در این میان وجود یک نگاه نو و تازه از منظر اسلام به پدیده شهرنشینی و شهرسازی یک ضرورت و نیاز است،که کتاب فقه عمران شهری به این نیاز پاسخ داده است.
فقه شهری یکی از حوزه‌های نوظهور و جذاب در فقه اسلامی است که به بررسی تطبیق آموزه‌های دینی با مسائل و چالش‌های شهرنشینی مدرن می‌پردازد.اگر چه در سال‌های اخیر، پژوهش‌هایی در این زمینه انجام شده ولی کتاب “فقه عمران شهری” نوشته آیت الله محسن اراکی،که محصول درس خارج فقه ایشان است،دارای ویژگی های برجسته ای ست که آن را از سایر آثار مشابه خود متمایز می کند.
در ادامه به برخی از این ویژگی های ممتاز اشاره می‌شود:
۱) تلفیق عمیق فقه و شهرسازی از ویژگی های برجسته این اثر علمی ست و نویسنده تلاش کرده تا با رویکردی جامع و دقیق،آموزه‌های فقهی را با دانش نوین شهرسازی درآمیخته و در نهایت به ارائه الگویی جامع و کاربردی برای توسعه شهری اسلامی منتهی شده است.
۲) این اثر نگاهی جامع به ابعاد مختلف شهرسازی از جمله مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی و سیاسی دارد.
۳( کتاب فقه عمران شهری ضمن ارائه مبانی نظری به مسائل عملی شهرسازی نیز پرداخته و راهکارهای عملی برای حل مشکلات شهری ارائه می‌دهد. این ویژگی،کتاب را برای مدیران و تصمیم گیران و برنامه‌ریزان شهری کاربردی کرده است.
کتاب “فقه عمران شهری” می‌تواند به مدیران در برنامه‌ریزی شهری کمک کند. با توجه به اصول این کتاب، برنامه ریزان کلان شهری می‌توانند طرح‌های جامع شهری را به گونه‌ای طراحی کنند که منجر به ایجاد شهری زیبا، سالم و پایدار شود.
۴) توسعه پایدار با تاکید بر اندیشه های اسلامی همیشه به عنوان یک ایده مترقی مطرح بوده و این کتاب آن را به خوبی نظریه پردازی کرده است.نویسنده کتاب فقه عمران شهری، تلاش کرده است تا نشان دهد که چگونه می‌توان با رعایت اصول اسلامی،به توسعه‌ای دست یافت که هم به نفع نسل حاضر و هم نسل‌های آینده باشد. این کتاب به مدیران و تصمیم گیران شهری کمک می‌کند تا در جهت توسعه پایدار شهری گام بردارند. توسعه پایدار به معنای توسعه‌ای است که نیازهای نسل حاضر را برطرف کند بدون اینکه توانایی نسل‌های آینده را برای برطرف کردن نیازهای خود به خطر اندازد.
۵) منابع غنی و مستند یکی از مولفه های اعتبار یک اثر علمی ست.در این کتاب از منابع غنی و متنوعی استفاده شده است و به ارجاعات و مستندات بسیاری مجهز است. این ویژگی، اعتبار علمی کتاب را افزایش داده و به خواننده امکان می‌دهد تا به منابع اصلی مراجعه کند.
۵) رویکرد نوآورانه به موضوع شهرسازی اسلامی داشته و بازخوانی برخی از مفاهیم سنتی با نگاهی جدید از دیگر ویژگی های ممتاز این اثر است.
۶) استفاده از زبان ساده و روان در نگارش کتاب باعث شده تا برای طیف وسیعی از مخاطبان قابل فهم باشد.
۷) و در نهایت ارائه الگوی جامع برای شهرسازی اسلامی در این کتاب باعث شده تا این اثر قابلیت تبدیل شدن به قوانین و ضوابط شهرسازی را داشته باشد تا مبنای عمل مدیران شهری قرار گیرد. قانون گذاران در سطح ملی و شهری می‌توانند از این کتاب به عنوان مرجعی برای تدوین قوانین و مقررات شهری استفاده کنند. این قوانین باید به گونه‌ای تدوین شوند که هم با اصول اسلامی سازگار باشند و هم به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک کنند.
کتاب “فقه عمران شهری” به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی، می‌تواند نقش مهمی در مدیریت شهری ایفا کند. این کتاب با ارائه یک چارچوب فقهی برای مسائل شهری، به مدیریت شهری کمک می‌کند تا تصمیمات خود را بر اساس اصول اسلامی و با در نظر گرفتن منافع عمومی اتخاذ کنند.
مهمترین سوالی که بعد از مطالعه این اثر برجسته علمی پیش می آید این است که چگونه می توان رویکرد و ایده های این کتاب را به عرصه اجرا متصل کرد و آثار عملی آن را در شهرها دید؟برای اینکه مدیران و تصمیم گیران شهری بتوانند به بهترین شکل از آموزه‌های کتاب “فقه عمران شهری” بهره‌مند شوند، لازم است چندین گام برداشته شود:
۱) آموزه‌ها این کتاب می بایست با شرایط محلی از طرق زیر تطبیق داده شود:
– تشکیل تیمی متشکل از کارشناسان فقه، شهرسازی، حقوق و سایر رشته‌های مرتبط برای تفسیر مفاهیم کتاب و تطبیق آن با شرایط خاص هر شهر.
– انجام مطالعات میدانی برای شناسایی مشکلات و چالش‌های موجود در شهر و یافتن راهکارهای مبتنی بر آموزه‌های کتاب.
– بهره‌گیری از نظرات و تجربیات متخصصین مختلف در زمینه شهرسازی اسلامی برای ارائه راهکارهای عملی.
۲) برنامه ریزی عملیاتی برای اجرای آموزه های کتاب از طریق:
-تعیین اولویت‌های مدیریتی بر اساس آموزه‌های کتاب و با توجه به شرایط موجود در شهر.
– تدوین برنامه‌های عملیاتی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای اجرایی کردن آموزه‌های کتاب.
– تخصیص منابع مالی و انسانی لازم برای اجرای برنامه‌های عملیاتی.
۳)آموزش و فرهنگ‌سازی برای ترویج آموزه های این اثر در بین نخبگان و آحاد مردم از طریق:
– برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارکنان شهرداری، اعضای شورای شهر و سایر ذینفعان برای آشنایی با مفاهیم کتاب و اهمیت آن.
-ارتقاء آگاهی عمومی شهروندان در مورد مفاهیم شهرسازی اسلامی و نقش آنها در بهبود کیفیت زندگی.
– استفاده از رسانه‌های مختلف برای ترویج مفاهیم شهرسازی اسلامی و تشویق شهروندان به مشارکت در اجرای برنامه‌ها.
۴) به مشارکت طلبیدن کلیه نهادها دستگاه های دولتی و غیر دولتی موثر در مدیریت شهری و شهرسازی از طریق:
-همکاری با دانشگاهها برای انجام پژوهش‌های مشترک و تربیت نیروی انسانی متخصص.
– همکاری با سازمان‌های مردم‌نهاد برای اجرای برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی.
– جلب مشارکت بخش خصوصی در اجرای پروژه‌های عمرانی و خدماتی.
کتاب فقه عمران شهری، با ارائه یک چارچوب فقهی برای مسائل شهری، می‌تواند نقش بسیار مهمی در توسعه پایدار و اسلامی شهرهای ایران ایفا کند. ایران کشوری با تاریخ و تمدن غنی اسلامی است و شهرسازی در آن ریشه در این فرهنگ دارد. با این حال، در سال‌های اخیر، شهرسازی در ایران تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله مدرنیزاسیون، جهانی‌شدن و توسعه صنعتی، تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات در بسیاری از موارد منجر به فاصله گرفتن از ارزش‌ها و اصول اسلامی در شهرسازی شده است.
یکی از مهمترین دلایل نیاز به فقه عمران شهری، بازگشت به هویت اسلامی در شهرسازی است. این کتاب با ارائه الگوهایی از شهرسازی اسلامی، به ما کمک می‌کند تا شهرهایی بسازیم که در عین حال که مدرن و پیشرفته هستند، هویت اسلامی خود را حفظ کنند.
کتاب فقه عمران شهری یک گام مهم در جهت اسلامی‌سازی شهرسازی در ایران است. با استفاده از آموزه‌های این کتاب، می‌توانیم شهرهایی بسازیم که در آنها عدالت، زیبایی، معنویت و توسعه پایدار در کنار هم وجود داشته باشد.
در نهایت، موفقیت در کاربردی کردن آموزه‌های این کتاب مستلزم عزم جدی قانونگذاران،مدیران شهری،همکاری همه جانبه دستگاه‌های اجرایی و مشارکت فعال شهروندان است.
